تبریز شهری پر از جاذبه های طبیعی و تاریخی شگفتانگیز ( امکانات تاریخی تبریز ) است. در هر گوشه اش چیزهایی وجود دارد که روز یا شب شما را بسازد. یکی از این جاذبه های محبوب ایران در تبریز مقبره الشعرا است. با این مقاله برای بازدید از این مکان به تبریز سفر می کنیم. مقصد ما مقبره الشعرا یا مقبره الشعرای تبریز است. مکانی با نمای تاریخی اما مدرن و اکنون صدها سال است که شاعران و باسوادان بزرگ را در خود جای داده است.
قبور و آرامگاه بیش از چهارصد شاعر و نویسنده ایران زمین در این مکان قرار دارد. مخصوصا استاد شهریار و خاقانی و… دوم اینکه معماری و فضایی زیبا و جذاب دارد. نماد فرهنگی تبریز محسوب می شود. در محله ای تاریخی و در مجاورت سایر آثار قدیمی قرار دارد.
بنای یادبود مقبره الشعرا تبریز یکی از نمادهای فرهنگی این روزهای این شهر است. ساختاری منحصر به فرد و دیدنی دارد. برای بازدید از این آرامگاه باید مسیر محله تاریخی سرخاب در قلب شهر را طی کنید. مقبره شعرا در لغت به معنای مقبره شاعران است.
در گذشته بخشی از قبرستان محله سرخاب بوده است. این گورستان از 800 سال پیش تاکنون بیش از 400 شاعر، عارف و نویسنده را در خود جای داده و مدفن بزرگان بوده است. در این آرامگاه، مشهورترین شاعر خفته استاد شهریار است که در سال 1367 پیکرش در آنجا آرام گرفت.
از دیگر شخصیت های مهم مدفون در مقبره الشعرا می توان به حکیم اسدی طوسی، قطران تبریزی، خاقانی شروانی، همام تبریزی، ظهیرالدین فارابی، لسانی شیرازی و … اشاره کرد. این بقعه در مجاورت بناها و مقابر معروف و تاریخی مانند ربع رشیدی، مقبره سید حمزه، مسجد صاحب الامر ، خانه و موزه قاجاریه و … قرار دارد و به گفته کارشناسان، این آرامگاه مجموعه ای غنی از تاریخ ادبیات ایران است.و گستره جغرافیایی آن حتی از مرزهای کشور ما نیز فراتر می رود.
مشاهیر خفته در مقبره شعرای تبریز
مقبره الشعرا تبریز ایران بر اساس روایات بیش از 320 شاعر و عارف و به قول دیگری بیش از 400 نفر در این قبرستان مدفون هستند. این مشاهیر از دیار و شهرهای مختلف بودند که روزگاری در تبریز زندگی می کردند. باعث غنای فرهنگی و هنری تبریز قدیم و همبستگی و سربلندی تبریز جدید شدند.
در این بخش سعی داریم تعدادی از مشهورترین شاعران و نویسندگانی که در این گورستان خوابیده اند را به شما معرفی کنیم. البته نام همه آنها در دست نیست. به هر حال، ما با برخی از شناخته شده ترین و محبوب ترین آنها آشنا خواهیم شد. در اینجا می رویم:
محمدحسین بهجت تبریزی به همراه خاقانی از مشهورترین شاعران مدفون در این آرامگاه است. نام مستعار او شهریار بود . وی در سال ۱۳۰۶ در شهر تبریز به دنیا آمد و در سنین جوانی برای ادامه تحصیل به تهران رفت. در بدو ورود به پایتخت با ابوالحسن صبا آشنا شد و نواختن سه تار (یک ساز ایرانی) را آموخت.
او همچنین اصول موسیقی ایرانی را آموخت. شهریار همزمان در دارالفنون به تحصیل علوم دینی پرداخت. سپس در سال 1924 وارد دانشکده پزشکی شد. شهریار در سالهای اقامت در تهران، شعرهای فارسی و آذری فراوانی را با مهارت سروده است. و به تدریج به چهره ای شناخته شده در عرصه ادبیات و شعر ایران تبدیل شد. این شاعر بزرگ اثر جاودانه خود حیدر بابا را در فاصله سالهای 50 تا 51 خلق کرد.
حیدربابا را یکی از شاهکارهای ادبیات ترکی آذربایجانی می دانند. او در این اثر هنری با ظرافت از اصالت و زیبایی شهر و دیار خود یاد می کند. او در سال ۱۳۳۲ به تبریز بازگشت و به دلیل شکست عشقی، تحصیل در رشته پزشکی را رها کرد. امسال با یکی از بستگانش ازدواج می کند و از این ازدواج صاحب سه فرزند می شود. شهریار در دهه 40 به بالاترین سطح شهرت خود رسیده بود.
او یک ثلث قرآن را به خط زیبا نسخ کرد. مجموعه اشعار فارسی و ترکی او چندین بار منتشر شد و بلافاصله کمیاب شد. وی کتاب ارزشمند سهندیه را در مدت اقامت خود در تبریز تألیف کرد و در سال 1354 همسر خود را از دست داد و در سال 1367 در بیمارستان مهر تهران بستری شد و در همان سال درگذشت. بنا به وصیت او بود که در مقبره الشعرای تبریز به خاک سپرده شد.
اسدی طوسی، اولین شاعر مدفون در مقبره الشعرا
ابونصر علی بن احمد اسدی طوسی اولین شاعر مدفون در مقبره الشعرا تبریز است. از وی آثاری چون مناظره در قصیده، گرشاسپ نما، فرهنگ فارسی نو و … به جای مانده است. این شاعر اصالتاً اهل طوس استان خراسان بود. اما در سال 1034 در تبریز درگذشت و او را در قبرستان سرخاب به خاک سپردند.
قطران تبریزی
او شاعر معروف قرن یازدهم و دومین شاعری است که در سرخاب در مقبره الشعرا دفن کردند. طبق روایات، وی نخستین شاعر فارسی زبان آذربایجان است. دیوان قطران، دقیقی و منجیک از آثار اوست. در سال 1073 درگذشت و در سرخاب به خاک سپرده شد. اهمیت آثار او به وقایع مهم تاریخی تبریز نیز اشاره دارد.
خاقانی شروانی یکی از مشهورترین شاعران مدفون در آرامگاه است. او یکی از بزرگترین شاعران قرن دوازدهم است. زادگاه او شروان یا شیروان است. در منابع تاریخی آمده است که این شاعر بزرگ در سال 1125 به دنیا آمد و در سال 1199 در تبریز درگذشت. از آثار این شاعر بزرگ می توان به دیوان خاقانی، مثنوی تحفه الاراقین (یا خاتم الغراب) و … اشاره کرد.
ظهیرالدین فاریابی
پس از خاقانی مشهورترین شاعر مقبره الشعراء ابوالفضل طاهر بن محمد فاریابی متخلص به ظاهر است. وی اهل بلخ بود و در سال 1128 به دنیا آمد. ظاهر بر خلاف خاقانی در سال 1202 در فقر درگذشت و از آثار وی می توان به دیوان اشعار وی اشاره کرد.
تاریخ
همانطور که گفتیم تبریز از دیرباز مادر شاعران و عارفان و ادیبان فرهیخته ای بوده که در کوچه و محله های قدیمی این شهر می زیسته اند. هم مردمی که تبریزی بودند و یا از جاهای دیگر به این شهر آمده بودند عاشق آن شدند. و وصیت کرد که در این سرزمین اشراف دفن شود. در میان محله های مختلف، کوچه سرخاب بسیار معروف و پرطرفدار بود زیرا شاعران زیادی در آن زندگی می کردند. به همین دلیل بسیاری از بزرگان دوست داشتند پس از مرگ در این محله دفن شوند.
پس از قرن سیزدهم که تبریز مرکز سلطنت اتابکان آذربایجان نامیده شد، این شهر پناهگاه شاعران شد. زیرا این شاعران به دنبال زندگی آرام و آسوده به دور از جنگ و درگیری بودند. خاقانی و ابوالعلاء و فلکی از شروان و گنجه و ظاهر فاریابی و شاهپور نیشابوری از خراسان به تبریز آمدند و در این شهر سکنی گزیدند.
این شاعران در آن زمان در مقبره های مخصوصی به خاک سپرده می شدند که بعدها مقبره الشعرا نامیده شد. شاعران دیگری نیز در دوره های مختلف از ایلخانان تا آق قویونلوها و دوره صفویه به این شهر آمدند. و در وصیت نامه خود اعلام کردند که در جوار خاقانی بزرگ به خاک سپرده شوند. البته در تاریخ مستند قبل از قرن پانزدهم هیچ اثری از نام این مقبره وجود ندارد. مردم این مکان را حذیره الشعراء، حظیره القضا و قبرستان سرخاب نیز می نامیدند.
برای اولین بار شرح حال شاعرانی چون خاقانی و فارابی مدفون در مقبره شعرا را در کتاب لباب الالباب نوشته محمد عوفی در سال 1221 می خوانیم. قدیمی ترین اشاره به گورستان سرخاب را می توان در قبرستان سرخاب مشاهده کرد. کتاب نزهت القلوب تألیف حمدالله مستوفی در سال 1339. همچنین کتاب تاریخ مستوفی تألیف 1330 به مقبره الشعرا اشاره دارد. با گذشت سالها چهره مقبره الشعرا دیگر شبیه اول نبود. بر اثر حوادث طبیعی مانند سیل و زلزله قسمت هایی از آن تخریب شد و ظاهر آن تغییر کرد. به طوری که در سال 1779 این گورستان به کلی متروکه شد.
طباطبایی در کتاب «اولاد اطهر» خود در سال 1877 نوشته است که زلزله های سال 1779 اثری از آرامگاه برجای نگذاشته است. آقای عزیز دولت آبادی محققی که او نیز در این آرامگاه مدفون است در مقاله ای درباره زلزله های تبریز می نویسد:
متأسفانه کمترین اثری از مقبره های بزرگان شعر و ادب فارسی مانند خاقانی شروانی، اسدی طوسی، ظهیر فاریابی، مجیرالدین بیلقانی، حکیم قطران تبریزی، شاهپور بن محمد اشهری سبزواری، خواجه همام تبریزی نخواهید یافت. ، و غیره.
در زمان سلطنت پهلوی
در سال 1350 در زمان پهلوی، به دلیل حضور عارفان و مشاهیر فراوان در این منطقه، دولت تصمیم به بازسازی این مکان گرفت. آنها مسابقه ای برای بازسازی و طراحی بنای تاریخی آن برگزار کردند. اطلاعیه این طرح یادبود در روزنامه های اطلاعات، کیهان و مجله یغما برگزار شد. در نهایت پیشنهاد «غلامرضا فروزان مهر» از میان پیشنهادات دیگر انتخاب شد.
ساخت این بنا در سال 1351 با جدیت پیگیری شد و تا سال 1361 ادامه یافت و پس از آن وزارت فرهنگ و ارشاد متولی این مجموعه شد و ساماندهی طراحی مقبره شعرا را بر عهده گرفت. البته مقبره الشعرا تنها بخشی از طرح ارائه شده توسط آقای فروزانمهر است.
بر اساس این طرح، پردیس فرهنگی برای تجمع هنرمندان و هنردوستان در این مکان وجود داشت. مجموعه ای تاریخی و فرهنگی که در صورت ساخت کامل می توانست با مجموعه های فرهنگی مانند حافظیه و سعدیه رقابت کند.
این پروژه فرهنگی به مساحت 11000 مترمربع شامل ساخت آرامگاه، موزه، محل نمایشگاه و پیاده رو بود که به دنبال ایجاد ارتباط بین اماکن مختلف تاریخی سرخاب بود. در این سال ها اما هنوز طرح نهایی مقبره الشعرا به طور کامل اجرا نشده است. متأسفانه مشخص نیست چه زمانی به طور کامل تکمیل می شود.
معماری مقبره شاعران
در مورد معماری مقبره الشعرا مطالعات زیادی انجام نشده است. اما چند مصاحبه با معمار آن وجود دارد. این بررسی ها تنها راه برای درک بهتر طراحی و معماری این اثر است. مقبراتوشعرا سازه ای با هنر معماری مدرن و سنتی است. و حس ارتباط بین بیننده و طرح را ایجاد می کند. هدف از چنین طرحی این بود که جذابیت معماری در طول زمان از دست نرود.
معمار بنا آقای فرزانمهر در مورد ساخت و استحکام بنای مقبره الشعرا در تبریز می گوید:
برای اجرای طرح و اطمینان از مقاوم بودن زمین ابتدا پنج لایه خاک کوبیدیم تا مقاومت 1.2 کیلوگرم بر سانتی متر مربع به دست آید. هسته این سازه فلزی و با قطعات بتنی پوشیده شده است. بنای اصلی مقبره الشعرا بیش از 30 متر ارتفاع دارد و در طول سالیان متمادی به یکی از نمادهای هویتی، هنری و فرهنگی تبریز تبدیل شده است.
آقای فروزانمهر هم به طرحی که ارائه کرده بود اشاره کرد. و گفت: اگر این طرح به درستی و در عین حال به طور کامل اجرا می شد، می توانست تا 500 سال دوام بیاورد.
وقتی از پله های مقبره بالا می روید با سازه ای عظیم روبرو می شوید که یک اثر هنری بزرگ است. شما را با طاق های زیادی احاطه کرده است. برای رسیدن به ورودی باید از پله ها پایین رفته و وارد فضای اصلی زیر نماد مقبره شوید. وقتی به بخش اصلی رسیدید، خود را در یک اتاق بزرگ با چند اتاق کوچکتر در کنار آن خواهید دید. قبری در گوشه اتاق توجه شما را به خود جلب می کند. جایی که با شیشه حصار شده و اشعاری بر آن حک شده است. مزار محمدحسین شهریار شاعر مشهور ایرانی و تبریزی است. اتاق مملو از شعر، نوشته ها، مجسمه ها و نقاشی های اشعار مختلف است که در آنجا مدفون شده اند.
چندین بخش جانبی نیز در آنجا وجود دارد. یکی از آنها برای کارهای اداری و دیگری برای فروش کتاب، صنایع دستی، مجسمه های کوچک و … است. در بخش های دیگر می توانید با شاعران و باسوادانی که در این مکان می خوابند بیشتر آشنا شوید. مقبره الشعرا دارای راهنمای تخصصی است که می توانید سوالات خود را در مورد این مکان نیز بپرسید.
نگرانی در مورد مقبره شاعران
مهم ترین موضوعی که در مورد آرامگاه می توان به آن اشاره کرد، ساخت و سازهای ناتمام این مجموعه فرهنگی است. طرح اصلی آن پس از سال ها و دهه ها تکمیل نشده است. بلوکهای بتنی، نرده ها و شیروانی های مورد استفاده در ساختوسازهای در حال انجام، زیبایی و جذابیت مجموعه را کاهش میدهد.
قرار بود این پروژه در سال ۱۳۹۷ تکمیل و برای طرح جامع تبریز مورد بهره برداری قرار گیرد که در آن به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام انتخاب شده است. این کار هنوز تکمیل نشده و در بهترین شرایطی که گردشگران انتظار دارند نیست. شایسته است مسئولان شهری تبریز هر چه سریعتر پروژه این مجموعه را به اتمام برسانند. به این ترتیب فضایی در خور نام شاعران این آرامگاه فراهم می کنند.
برای رسیدن به مقبره الشعرا باید به بلوار بسیج، بلوار 29 بهمن برسید. از مسیر خیابان امام خمینی (ره) بروید و پس از عبور از مسجد کبود به سمت شمال به خیابان ثقه الاسلام بپیچید. وقتی به اولین چهارراه رسیدید، می توانید مقبره شعرا را در سمت راست خود ببینید.
برای بازدیدکنندگان، مقبره هنرمندان نه تنها یک مکان تاریخی بلکه منبع الهام است. این فرصتی را برای ارتباط با غولهای هنری و ادبی گذشته فراهم میکند، که کلمات و خلاقیتهایشان همچنان با مردم امروز طنینانداز میشود. آرامش محیط و زیبایی معماری آن را به مکانی تبدیل کرده است که می توان در آن قدرت ماندگار هنر و کلام نوشتاری را تأمل کرد. در تورهای راهنما ما به مقبره هنرمندان شرکت کنید تا با درک عمیقتری از تاریخ و معماری آرامگاه، بازدید خوبی را برای شما فراهم کند.
جاذبه های نزدیک
حال بیایید با جاذبه ها و دیگر دیدنی های نزدیک به آرامگاه آشنا شویم:
1. موزه قاجار: می توانید پیاده روی کنید و تنها 500 متر با آن فاصله دارد.
2. آرامگاه سید حمزه: در همان کوچه است.
3. ربع رشیدی: 4 کیلومتر فاصله دارد.
کلمات پایانی
از اینکه در این سفر کوتاه به مقبره شعرا در تبریز همراه ما بودید سپاسگزاریم. امیدواریم از خواندن در مورد آن لذت برده باشید. اگر چنین است لطفا در نظرات به ما اطلاع دهید. حرف شما برای ما ارزش یک دنیا را دارد.